Βρισκόμαστε στο χάος της ηττημένης Γερμανίας. Είναι άνοιξη του 1945 και ο ήχος των κανονιών έχει μόλις σιγήσει, αφήνοντας πίσω του μια ήπειρο σημαδεμένη από τις στάχτες και τα ερείπια. Η ναζιστική Γερμανία έχει καταρρεύσει, αλλά κάτω από τις ρημαγμένες πόλεις και τις κατεστραμμένες υποδομές, κρύβεται ένας ανεκτίμητος θησαυρός: η επιστημονική ιδιοφυΐα που γέννησε τα πιο προηγμένα όπλα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ενώ ο κόσμος προσπαθεί να συνέλθει από την πρωτοφανή φρίκη, μια νέα σύγκρουση ανατέλλει στον ορίζοντα. Η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες, άλλοτε σύμμαχοι ενάντια στον κοινό εχθρό, μετατρέπονται γρήγορα σε ιδεολογικούς και γεωπολιτικούς αντιπάλους. Σε αυτό το τεταμένο κλίμα, η τεχνολογική υπεροχή δεν αποτελεί πλέον απλό στρατιωτικό πλεονέκτημα, αλλά ζωτικής σημασίας ζήτημα εθνικής ασφάλειας και επιβίωσης.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εκτυλίχθηκε μια από τις πιο μυστικές, αμφιλεγόμενες και ηθικά φορτισμένες επιχειρήσεις της σύγχρονης ιστορίας: η «Paperclip». Αρχικά γνωστή ως Project Overcast, αυτή η κρυφή επιχείρηση, ενορχηστρωμένη από το Μικτό Επιτελείο Αρχηγών των ΗΠΑ (JCS), είχε έναν φαινομενικά απλό στόχο: να εντοπίσει και να μεταφέρει στις Ηνωμένες Πολιτείες την επιστημονική ελίτ της ηττημένης Γερμανίας. Ο πρωταρχικός σκοπός ήταν η άμεση αξιοποίηση της τεχνογνωσίας τους για την επικείμενη τελική φάση του πολέμου κατά της Ιαπωνίας. Ωστόσο, με την αιφνιδιαστική λήξη του πολέμου στον Ειρηνικό τον Αύγουστο του 1945, ο χαρακτήρας της επιχείρησης μεταλλάχθηκε ριζικά. Το Project Overcast μετονομάστηκε σε «Paperclip» τον Νοέμβριο του 1945 και μετατράπηκε από βραχυπρόθεσμη αποστολή σε πρόγραμμα μόνιμης μετανάστευσης στρατηγικής σημασίας, που θα διαρκούσε επισήμως από το 1945 έως το 1959.
Οι πρωταγωνιστές αυτής της σκιώδους συμφωνίας ήταν, από τη μία πλευρά, οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών, και συγκεκριμένα η Joint Intelligence Objectives Agency (JIOA) και, από την άλλη, περισσότεροι από 1.600 Γερμανοί ειδικοί. Ανάμεσά τους, ο βαρόνος Wernher von Braun. Ένας χαρισματικός αριστοκράτης, μηχανικός πυραύλων, μέλος του Ναζιστικού Κόμματος από το 1937 και αξιωματικός των SS με τον βαθμό του SS-Sturmbannführer (Ταγματάρχης) από το 1940. Ήταν ο αρχιτέκτονας του πιο τρομακτικού όπλου της ναζιστικής Γερμανίας, του πυραύλου V-2. Στο κατεστραμμένο Peenemünde, το ερευνητικό του κέντρο, ο von Braun και οι συνεργάτες του δεν έβλεπαν το τέλος ενός πολέμου, αλλά μια νέα αρχή. Γνώριζαν καλά πως η γνώση τους ήταν το πολυτιμότερο διαπραγματευτικό τους χαρτί. Κανείς τους δεν φανταζόταν ότι σε λίγα χρόνια, το ίδιο μυαλό που σχεδίασε τα «όπλα-αντίποινα» του Χίτλερ, θα σχεδίαζε τον πύραυλο που θα έστελνε τον άνθρωπο στο φεγγάρι.
Το τρόπαιο με το αιματοβαμμένο στέμμα
Το πιο λαμπερό πετράδι στο στέμμα της ναζιστικής πολεμικής τεχνολογίας ήταν ο πύραυλος A4, πιο γνωστός με το προπαγανδιστικό του όνομα: V-2 (Vergeltungswaffe 2, ή «Όπλο Αντιποίνων 2»). Ήταν ένα τεχνολογικό θαύμα, ο πρώτος βαλλιστικός πύραυλος μεγάλου βεληνεκούς που δημιουργήθηκε ποτέ. Ένα όπλο που μπορούσε να ταξιδέψει ταχύτερα από τον ήχο, φτάνοντας στα όρια του διαστήματος πριν πέσει με τρομακτική ακρίβεια και ταχύτητα στον στόχο του, χωρίς καμία προειδοποίηση. Για τους κατοίκους του Λονδίνου και της Αμβέρσας, ήταν ένας αόρατος τρόμος που έπεφτε από τον ουρανό, προκαλώντας τον θάνατο σε περίπου 2.754 αμάχους μόνο στο Λονδίνο. Για τους Αμερικανούς και Σοβιετικούς στρατηγούς, ήταν το κλειδί για το μέλλον του πολέμου και της εξερεύνησης του διαστήματος. Αυτό το τεχνολογικό επίτευγμα, ωστόσο, γεννήθηκε μέσα στην απόλυτη φρίκη, σε ένα μέρος που έμοιαζε να έχει ξεπηδήσει από την Κόλαση του Δάντη.
Κοντά στην πόλη Nordhausen, βαθιά μέσα στα όρη Harz, βρισκόταν το εργοστάσιο παραγωγής του, το Mittelwerk. Δεν ήταν ένα συνηθισμένο εργοστάσιο. Ήταν ένα κολοσσιαίο δίκτυο από υπόγειες σήραγγες που είχαν σκαφτεί με τα χέρια των κρατουμένων από το παρακείμενο στρατόπεδο συγκέντρωσης Dora-Mittelbau. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι από όλη την κατεχόμενη Ευρώπη σύρθηκαν εκεί για να συναρμολογήσουν τα όπλα του von Braun, κάτω από το άγρυπνο βλέμμα των SS. Οι συνθήκες ήταν απερίγραπτες: σκοτάδι, ασφυξία από τη σκόνη, πείνα, αρρώστιες και η συνεχής βία των φρουρών. Το ποσοστό θνησιμότητας ήταν υψηλότερο από σχεδόν οποιοδήποτε άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης, με τους ασθενείς ή τους πολύ αδύναμους κρατούμενους να στέλνονται για εξόντωση στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου ή το Μαουτχάουζεν. Υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 20.000 άνθρωποι πέθαναν κατά την κατασκευή των εγκαταστάσεων και των πυραύλων που θα έδιναν στις ΗΠΑ το προβάδισμα στον Ψυχρό Πόλεμο. Ο Wernher von Braun επισκεπτόταν τακτικά το εργοστάσιο, γνώριζε πλήρως τις συνθήκες και, σύμφωνα με μαρτυρίες επιζώντων και συνεργατών, είχε επιλέξει προσωπικά κρατούμενους για καταναγκαστική εργασία.
Ο «συνδετήρας» και η μηχανή της λήθης
Η διαδικασία της επιχείρησης «Paperclip» δεν ήταν απλώς η μεταφορά ανθρώπων, αλλά η ενεργή και συστηματική παραποίηση της ιστορίας. Η Joint Intelligence Objectives Agency (JIOA), ο εκτελεστικός βραχίονας της επιχείρησης, βρέθηκε αντιμέτωπη με ένα τεράστιο πρόβλημα. Οι προεδρικές οδηγίες ήταν σαφείς: κανένας «φανατικός Ναζί» ή άτομο που είχε διαπράξει εγκλήματα πολέμου δεν έπρεπε να εισέλθει στις ΗΠΑ. Όμως, η πραγματικότητα ήταν πολύ διαφορετική: περίπου οι μισοί από τους πρώτους επιστήμονες του Paperclip ήταν μέλη του Ναζιστικού Κόμματος ενώ πολλοί, όπως ο von Braun (SS-Sturmbannführer), κατείχαν βαθμούς σε παραστρατιωτικές οργανώσεις όπως τα SS και τα SA, γεγονός που τους τοποθετούσε στην καρδιά του συστήματος που εκμεταλλευόταν την καταναγκαστική εργασία.
Ένας απλός μεταλλικός συνδετήρας (paperclip) έγινε το σύμβολο μιας τεράστιας επιχείρησης συγκάλυψης. Οι πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών άρχισαν να «καθαρίζουν» τους φακέλους. Ενοχοποιητικά έγγραφα για τη συμμετοχή στα SS ή το Ναζιστικό Κόμμα αφαιρούνταν. Δημιουργούνταν νέα, αποστειρωμένα βιογραφικά, στα οποία οι επιστήμονες παρουσιάζονταν ως απλοί τεχνοκράτες, απολιτικοί πατριώτες που αναγκάστηκαν να δουλέψουν για το καθεστώς. Αυτοί οι νέοι, «καθαροί» φάκελοι σημαδεύονταν διακριτικά με έναν συνδετήρα για να επισημανθούν για ταχεία έγκριση, παρακάμπτοντας τους κανονικούς ελέγχους του Υπουργείου Εξωτερικών. Το επιχείρημα ήταν απλό και κυνικό: «αυτοί οι άνθρωποι είναι πολύτιμοι. Αν δεν τους πάρουμε εμείς, θα τους πάρουν οι Σοβιετικοί». Η Σοβιετική Ένωση διεξήγαγε το δικό της πρόγραμμα, την Operation Osoaviakhim, η οποία το 1946 μετέφερε χιλιάδες Γερμανούς ειδικούς (περισσότερους από 2.500 επιστήμονες, μαζί με τις οικογένειές τους). Η ηθική έγινε μια πολυτέλεια που οι ΗΠΑ δεν είχαν την πολυτέλεια να αντέξουν οικονομικά στον Ψυχρό Πόλεμο, ο οποίος γινόταν όλο και πιο έντονος.
Η πρόοδος και η ηθική χρεοκοπία
Ο αντίκτυπος της επιχείρησης «Paperclip» ήταν άμεσος και σαρωτικός, μια διπλή έλικα προόδου και ηθικής χρεοκοπίας που καθόρισε την πορεία του 20ού αιώνα. Στη μία πλευρά της έλικας βρισκόταν μια άνευ προηγουμένου τεχνολογική έκρηξη. Οι Γερμανοί επιστήμονες μεταμόρφωσαν το αμερικανικό στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα. Οδήγησαν στην ανάπτυξη των πυραύλων Redstone, Jupiter και Pershing, που έγιναν η ραχοκοκαλιά του πυρηνικού οπλοστασίου των ΗΠΑ. Επιπλέον, η τεχνογνωσία τους στην υπερηχητική αεροδυναμική, την καθοδήγηση και τον έλεγχο, καθώς και στους κινητήρες ρουκετών και jet, έδωσε στις ΗΠΑ ένα κρίσιμο προβάδισμα. Όταν οι Σοβιετικοί εκτόξευσαν τον Sputnik το 1957, οι ΗΠΑ στράφηκαν στην ομάδα του von Braun. Ίδρυσαν τη NASA και του έδωσαν τα κλειδιά του διαστημικού βασιλείου. Το αποτέλεσμα ήταν ο Saturn V, ο ισχυρότερος πύραυλος που κατασκευάστηκε ποτέ, το όχημα που πραγματοποίησε το όνειρο της αποστολής στη Σελήνη. Η εικόνα του von Braun να πανηγυρίζει στο κέντρο ελέγχου του Χιούστον κατά την προσσελήνωση του Apollo 11 έγινε το σύμβολο του αμερικανικού θριάμβου. Άλλοι επιστήμονες του Paperclip, όπως ο Kurt Debus, ο οποίος ήταν μέλος των SS από το 1940, έγινε ο πρώτος διευθυντής νευραλγικών εγκαταστάσεων όπως το Διαστημικό Κέντρο Κένεντι της NASA (1962-1974).
Ο von Braun, μέσα από τη συνεργασία του με τον Walt Disney τη δεκαετία του 1950 για τη δημιουργία τηλεοπτικών εκπομπών για την εξερεύνηση του διαστήματος, έγινε ένας αγαπημένος «θείος του διαστήματος» για μια ολόκληρη γενιά Αμερικανών. Αυτή η λαμπερή δημόσια εικόνα έκρυβε τη σκοτεινή αλήθεια. Η περίπτωση του Hubertus Strughold, του «Πατέρα της Διαστημικής Ιατρικής», είναι ακόμα πιο αποκαλυπτική. Η συμβολή του στην κατανόηση των επιπτώσεων του διαστήματος στο ανθρώπινο σώμα ήταν αδιαμφισβήτητη, όμως η κληρονομιά του αμαυρώθηκε από τη στενή του σύνδεση με τα φρικιαστικά ιατρικά πειράματα που διεξήγαγαν συνάδελφοί του από το Ινστιτούτο Αεροπορικής Ιατρικής της Luftwaffe σε κρατούμενους στο Νταχάου. Παρότι ο ίδιος αρνήθηκε τη δική του άμεση συμμετοχή, ήταν παρών σε μια διάσκεψη του 1942 όπου αυτά συζητήθηκαν. Συνάδελφοί του, όπως οι Dr. Hermann Becker-Freyseng και Oskar Schröder, καταδικάστηκαν για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στις Δίκες των Ιατρών της Νυρεμβέργης, λαμβάνοντας ποινές φυλάκισης 20 ετών και ισόβιας κάθειρξης αντίστοιχα. Η απόφαση των ΗΠΑ να ενσωματώσουν τον Strughold, παρά τη γνώση του για τα πειράματα και τις συνδέσεις του με καταδικασμένους συναδέλφους, εγείρει σοβαρά ερωτήματα για την ηθική διαχείριση του προγράμματος. Αυτό οδήγησε, τελικά, στην απομάκρυνσή του από το International Space Hall of Fame το 2006.
Το φεγγάρι και η σκιά του
Για δεκαετίες, η συμφωνία λειτούργησε άψογα. Οι επιστήμονες παρείχαν την ιδιοφυΐα τους και σε αντάλλαγμα έλαβαν αμνηστία και μια νέα ζωή. Η αλήθεια, όμως, έχει την τάση να βρίσκει τον δρόμο της προς την επιφάνεια. Το 1984, η προσεκτικά κατασκευασμένη πρόσοψη άρχισε να ραγίζει. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ ανάγκασε τον Arthur Rudolph, διευθυντή παραγωγής στο Mittelwerk και αργότερα επικεφαλής του προγράμματος Saturn V, να παραιτηθεί από την αμερικανική υπηκοότητα και να εγκαταλείψει τη χώρα λόγω της εμπλοκής του σε εγκλήματα πολέμου. Ήταν η πρώτη δημόσια παραδοχή ότι οι ήρωες του διαστήματος είχαν ένα παρελθόν που δεν μπορούσε πλέον να κρυφτεί κάτω από το χαλί. Μέχρι τότε, όμως, η ιστορία είχε ήδη γραφτεί από τους νικητές και ο von Braun είχε πεθάνει ως Αμερικανός ήρωας.
Σήμερα, η Επιχείρηση «Paperclip» μας διδάσκει ότι η τεχνολογική πρόοδος δεν είναι συνώνυμη της ηθικής προόδου. Ο πύραυλος που εκτοξεύεται προς τον ουρανό μπορεί να ρίχνει μια πολύ μακριά και σκοτεινή σκιά στη γη. Η πρακτική ωφέλεια της εθνικής υπεροχής στον διαστημικό αγώνα υπερκέρασε τις αρχικές ηθικές ανησυχίες στην ιστορική συνείδηση. Αυτό επιβεβαιώνει ότι, σε περιόδους ακραίου γεωπολιτικού ανταγωνισμού, τα κράτη υιοθετούν μια ηθική όπου το αποτέλεσμα αγιάζει τα μέσα. Η διαστημική κληρονομιά της Αμερικής είναι μια σύνθετη αφήγηση: οικοδομήθηκε τόσο πάνω στο όραμα του μέλλοντος, όσο και πάνω στους σκελετούς του παρελθόντος. Και μέσα σε αυτή τη σκιά, μπορούμε ακόμα να διακρίνουμε τα φαντάσματα του Mittelwerk και τις ηθικές ενοχές που συνοδεύουν τις πιο λαμπρές στιγμές της ανθρωπότητας.
Πηγές: Jacobsen, Annie, “Operation Paperclip: The Secret Intelligence Program that Brought Nazi Scientists to America” (2014), Neufeld, Michael J., “Von Braun: Dreamer of Space, Engineer of War” (2007), Hunt, Linda, “Secret Agenda: The United States Government, Nazi Scientists, and Project Paperclip, 1945 to 1990” (1991), U.S. National Archives and Records Administration (NARA), CIA Declassified Documents on Project Paperclip, NASA History Office Archives, U.S. Holocaust Memorial Museum (USHMM) Archives on Dora-Mittelbau, Nuremberg Trials Project Archives.
