Η Επιτροπή δημοσίευσε σήμερα την πέμπτη ετήσια έκθεσή της για το κράτος δικαίου, όπου εξετάζει συστηματικά και αντικειμενικά τις εξελίξεις όσον αφορά το κράτος δικαίου σε κάθε κράτος μέλος σε ισότιμη βάση. Σε σύγκριση με το πρώτο τεύχος της έκθεσης για το κράτος δικαίου που εγκρίθηκε το 2020, τα κράτη μέλη και η ΕΕ στο σύνολό της είναι πολύ καλύτερα προετοιμασμένα για τον εντοπισμό, την πρόληψη και την αντιμετώπιση αναδυόμενων προκλήσεων. Αυτό συμβάλλει στην ανθεκτικότητα των ευρωπαϊκών δημοκρατιών μας και στην αμοιβαία εμπιστοσύνη εντός της ΕΕ. Συμβάλλει επίσης στην εύρυθμη λειτουργία της ενιαίας αγοράς και ωφελεί το επιχειρηματικό περιβάλλον που προωθεί την ανταγωνιστικότητα και τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Από την πρώτη δημοσίευσή της το 2020 η έκθεση έχει καταστεί πραγματικός μοχλός θετικών μεταρρυθμίσεων: Tα δύο τρίτα (68%) των συστάσεων που διατυπώθηκαν το 2023 εφαρμόστηκαν, πλήρως ή μερικώς. Ωστόσο, σε ορισμένα κράτη μέλη εξακολουθούν να υπάρχουν συστημικά ανησυχητικά ζητήματα και η κατάσταση έχει επιδεινωθεί. Οι σημεία αυτά εξετάζονται στις συστάσεις της φετινής έκθεσης. Στην παρούσα έκθεση δεν υπάρχουν συστάσεις για τις χώρες της διεύρυνσης, δεδομένου ότι οι συστάσεις για τις εν λόγω χώρες εκδίδονται αποκλειστικά στο πλαίσιο της ετήσιας δέσμης μέτρων για τη διεύρυνση.
Η φετινή έκθεση περιλαμβάνει, για πρώτη φορά, τέσσερα κεφάλαια ανά χώρα για τις εξελίξεις στην Αλβανία, το Μαυροβούνιο, τη Βόρεια Μακεδονία και τη Σερβία. Η συμπερίληψη των εν λόγω χωρών της διεύρυνσης στην έκθεση για το κράτος δικαίου —χωρών που έχουν σημειώσει και τη μεγαλύτερη πρόοδο στη διαδικασία— θα στηρίξει τις μεταρρυθμιστικές τους προσπάθειες, θα βοηθήσει τις αρχές να σημειώσουν περαιτέρω πρόοδο στη διαδικασία προσχώρησης και να προετοιμαστούν για τη συνέχιση των εργασιών σχετικά με το κράτος δικαίου ως μελλοντικά κράτη μέλη.
Περισσότεροι από 7 στους 10 πολίτες της ΕΕ συμφωνούν ότι η ΕΕ διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην προάσπιση του κράτους δικαίου στη χώρα τους, σύμφωνα με έρευνα του ειδικού Ευρωβαρόμετρου που δημοσιεύτηκε σήμερα. Σχεδόν 9 στους 10 πολίτες της ΕΕ θεωρούν σημαντικό να σέβονται όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ τις βασικές αξίες της ΕΕ, και η άποψη αυτή εκφράζεται σταθερά από το 2019. Επιπλέον, σε πολλές χώρες έχει βελτιωθεί σημαντικά το αίσθημα ότι οι πολίτες ενημερώνονται σχετικά με τις θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ: συνολικά, το 51 % των πολιτών της ΕΕ αισθάνονται καλά ενημερωμένοι σχετικά με τις θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ και το κράτος δικαίου, σε σύγκριση με 43 % το 2019.
Στην έκθεση του 2024 περιλαμβάνεται, όπως κάθε χρόνο, μια ανακοίνωση όπου εξετάζεται η κατάσταση στην ΕΕ συνολικά, καθώς και 27 κεφάλαια ανά χώρα τα οποία παρουσιάζουν τις σημαντικότερες εξελίξεις σε κάθε κράτος μέλος. Η έκθεση περιλαμβάνει αξιολόγηση των συστάσεων του περασμένου έτους και, σε αυτή τη βάση, παρέχει εκ νέου ειδικές συστάσεις που τις απευθύνει στα κράτη μέλη.
Η έκθεση καλύπτει τέσσερις πυλώνες: τα εθνικά συστήματα απονομής της δικαιοσύνης, τα πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς, την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης καθώς και άλλους θεσμικούς ελέγχους και ισορροπίες.
Βασικά πορίσματα και συστάσεις
Μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης
Οι μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης συνέχισαν να αποτελούν προτεραιότητα στην πολιτική ατζέντα κατά το τελευταίο έτος, καθώς πολλά κράτη μέλη έδωσαν συνέχεια στις συστάσεις του 2023 και εφαρμόζουν τις μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν στο πλαίσιο του Μηχανισμού Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΜΑΑ). Αρκετά κράτη μέλη έχουν ξεκινήσει ή συνεχίζουν επιτυχώς σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης. Έχουν καταβάλει νομοθετικές προσπάθειες για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας και της αποτελεσματικότητας των δικαστικών συμβουλίων, τη βελτίωση των διαδικασιών διορισμού των δικαστών, μεταξύ άλλων για τα ανώτατα δικαστήριά τους, ή την ενίσχυση της αυτονομίας των εισαγγελικών αρχών. Ταυτόχρονα, εξακολουθούν να υπάρχουν ορισμένα συστημικά ανησυχητικά ζητήματα όσον αφορά την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και έχουν παρατηρηθεί συγκεκριμένες περιπτώσεις επιδείνωσης. Τα κράτη μέλη θέσπισαν επίσης μέτρα που αποσκοπούν στη βελτίωση της αποδοτικότητας και της ποιότητας της δικαιοσύνης, καθώς και στη διευκόλυνση της πρόσβασης στη δικαιοσύνη. Ωστόσο, σε αρκετά κράτη μέλη, οι αποδοχές των δικαστών και των εισαγγελέων αποτελούν πηγή ανησυχίας και η κατάσταση αυτή δυσχεραίνει την πρόσληψη δικαστικού προσωπικού με τα κατάλληλα προσόντα.
Κατά συνέπεια, η φετινή έκθεση συνιστά στα κράτη μέλη να αντιμετωπίσουν προκλήσεις όπως η ανάγκη της ύπαρξης διασφαλίσεων στις διαδικασίες διορισμού δικαστών τόσο για τους δικαστές στα δικαστήρια κατώτερου βαθμού δικαιοδοσίας όσο και για τις θέσεις υψηλόβαθμων δικαστικών, η αυτονομία της εισαγγελικής αρχής ή η ανάγκη παροχής επαρκών πόρων για το δικαστικό σώμα, μεταξύ άλλων όσον αφορά τους μισθούς.
Στις χώρες της διεύρυνσης έχουν πραγματοποιηθεί σημαντικές μεταρρυθμίσεις, μεταξύ άλλων σε συνταγματικό επίπεδο, για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης και της ποιότητας των συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Ωστόσο, πρέπει να γίνουν περισσότερα, ιδίως σε τομείς που σχετίζονται με τη λειτουργία των αυτοδιοικούμενων οργάνων του δικαστικού σώματος και τους διορισμούς δικαστών.
Πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς
Η διαφθορά εξακολουθεί να ανησυχεί σοβαρά τους πολίτες και τις επιχειρήσεις στην ΕΕ, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας του Ειδικού και Έκτακτου Ευρωβαρόμετρου του 2024 σχετικά με τη στάση των πολιτών και των επιχειρήσεων απέναντι στη διαφθορά στην ΕΕ.
Τα αποτελέσματα του Ειδικού Ευρωβαρόμετρου δείχνουν ότι οι Ευρωπαίοι εξακολουθούν να ανησυχούν για τις προσπάθειες των εθνικών κυβερνήσεων για την πάταξη της διαφθοράς: το 65 % όσων απάντησαν πιστεύει ότι οι περιπτώσεις διαφθοράς σε υψηλό επίπεδο δεν διώκονται επαρκώς και μόνο το 30 % πιστεύει ότι οι προσπάθειες της κυβέρνησης για την καταπολέμηση της διαφθοράς είναι αποτελεσματικές. Ομοίως, το 51 % των εταιρειών που έχουν την έδρα τους στην ΕΕ πιστεύουν ότι συλλαμβάνονται ή καταγγέλλονται στις αρχές τα άτομα ή οι επιχειρήσεις που εμπλέκονται σε πρακτικές διαφθοράς. Από τις εταιρείες αυτές, περίπου τα τρία τέταρτα (79 %) πιστεύουν ότι οι πολύ στενοί δεσμοί μεταξύ επιχειρήσεων και πολιτικής οδηγούν σε διαφθορά και ότι η ευνοιοκρατία και η διαφθορά υπονομεύουν τον επιχειρηματικό ανταγωνισμό (74 %). Σε επίπεδο ΕΕ, κατά μέσο όρο το 68 % των πολιτών και το 64 % των εταιρειών με έδρα στην ΕΕ θεωρούν ότι η διαφθορά είναι ευρέως διαδεδομένη στα κράτη μέλη τους.
Από πέρυσι τα κράτη μέλη βελτίωσαν το θεσμικό τους τοπίο για την καλύτερη καταπολέμηση της διαφθοράς, μεταξύ άλλων αυξάνοντας τους πόρους για την ικανότητα των υπηρεσιών επιβολής του νόμου, των εισαγγελικών αρχών και του δικαστικού σώματος. Χρειάζονται παρ’ όλα αυτά ενέργειες για την ενίσχυση των προληπτικών πλαισίων, όπως αυτά που διέπουν τους κανόνες για την άσκηση πίεσης ή επιρροής από ομάδες συμφερόντων (lobbying), τις συγκρούσεις συμφερόντων και τις δηλώσεις περιουσιακών στοιχείων, καθώς και για τη διασφάλιση της αποτελεσματικής διερεύνησης και δίωξης υποθέσεων διαφθοράς. Αυτό αντικατοπτρίζεται στις φετινές συστάσεις.
Στις χώρες της διεύρυνσης ενισχύθηκαν οι νομικές και θεσμικές ρυθμίσεις, αν και η διερεύνηση και η δίωξη υποθέσεων διαφθοράς πρέπει να ενισχυθούν περαιτέρω.
Ελευθερία και πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης
Μετά την τελευταία έκθεση για το κράτος δικαίου, αρκετά κράτη μέλη έλαβαν συγκεκριμένα μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας και του εργασιακού περιβάλλοντος των δημοσιογράφων, μεταξύ άλλων υπό το πρίσμα πρωτοβουλιών της Επιτροπής, όπως ο ευρωπαϊκός κανονισμός για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης (EMFA), που ισχύει ήδη και είναι πλήρως εφαρμοστέος από τον Αύγουστο του 2025, η οδηγία και η σύσταση κατά των στρατηγικών αγωγών προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού και η σύσταση για την ασφάλεια των δημοσιογράφων.
Επιπλέον, τα καθήκοντα και οι αρμοδιότητες διαφόρων εθνικών ρυθμιστικών αρχών στον τομέα των μέσων ενημέρωσης έχουν διευρυνθεί και επεκταθεί, μεταξύ άλλων λόγω της έναρξης ισχύος της πράξης της ΕΕ για τις ψηφιακές υπηρεσίες, καθώς και της νέας θέσπισης ή επέκτασης των διαδικτυακών μητρώων ιδιοκτησίας.
Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχητικά ζητήματα σε αρκετά κράτη μέλη όσον αφορά την ανεξάρτητη διακυβέρνηση ή τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών φορέων, τη διαφάνεια όσον αφορά το ιδιοκτησιακό καθεστώς των μέσων ενημέρωσης, το δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα και τη διαφανή και δίκαιη κατανομή της κρατικής διαφήμισης. Η Επιτροπή εξέδωσε, για μία ακόμη φορά, διάφορες συστάσεις για όλους αυτούς τους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της ασφάλειας των δημοσιογράφων.
Στις χώρες της διεύρυνσης εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα, ιδίως όσον αφορά τη διαφάνεια ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς των μέσων ενημέρωσης, την ανεξαρτησία των ρυθμιστικών αρχών ή των δημόσιων μέσων ενημέρωσης και την ασφάλεια των δημοσιογράφων, αν και σε ορισμένες από τις χώρες αυτές έχουν πραγματοποιηθεί μεταρρυθμίσεις για την επίλυση ορισμένων από αυτά τα ζητήματα.
Θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες
Τα κράτη μέλη συνέχισαν να βελτιώνουν την ποιότητα των νομοθετικών διαδικασιών τους και να εμπλέκουν τα ενδιαφερόμενα μέρη σε αυτές τις διαδικασίες —τάση που επισημάνθηκε στις προηγούμενες εκθέσεις για το κράτος δικαίου. Ορισμένα κράτη μέλη ενίσχυσαν το καθεστώς και τους πόρους θεσμικών οργάνων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, διαμεσολαβητών (Συνηγόρου του Πολίτη) και άλλων ανεξάρτητων αρχών. Σε αρκετά κράτη μέλη συνεχίστηκαν επίσης οι πρωτοβουλίες για την ενίσχυση του πλαισίου και τη χρηματοδότηση της κοινωνίας των πολιτών.
Ωστόσο, σε διάφορα κράτη μέλη εξακολουθούν να υπάρχουν προβληματικά σημεία όπως η υπερβολική χρήση ταχειών διαδικασιών ή η συνολική ποιότητα της νομοπαρασκευαστικής διαδικασίας, καθώς και η διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Η κοινωνία των πολιτών και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερο προκλήσεις, νομικούς περιορισμούς και επιθέσεις, όπως είναι μεταξύ άλλων οι συστημικοί περιορισμοί στις επιχειρήσεις τους σε ορισμένα κράτη μέλη. Πρόκειται για ανησυχητική τάση που επισημάνθηκε ήδη στην προηγούμενη έκθεση.
Για την αντιμετώπιση των ζητημάτων που εντοπίστηκαν, η Επιτροπή εξέδωσε συστάσεις σχετικά με τη λειτουργία της νομοθετικής διαδικασίας, τη σύσταση και τη λειτουργία ανεξάρτητων αρχών και το ευνοϊκό περιβάλλον για την κοινωνία των πολιτών.
Στις χώρες της διεύρυνσης εξακολουθούν να υπάρχουν προβληματικά σημεία όσον αφορά τη συστηματική παρακολούθηση των συστάσεων που διατυπώνουν τα θεσμικά όργανα του Συνήγορου του Πολίτη και άλλοι ανεξάρτητοι φορείς. Προβλήματα παρατηρούνται επίσης σε σχέση με την ποιότητα της νομοθετικής διαδικασίας και της διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη.
Επόμενα βήματα
Η Επιτροπή καλεί τώρα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να συνεχίσουν τις γενικές και ειδικές ανά χώρα συζητήσεις βάσει της παρούσας έκθεσης, κάνοντας παράλληλα χρήση των συστάσεων προκειμένου να εξετάσουν πώς μπορεί να επιτευχθεί συγκεκριμένη πρόοδος. Η Επιτροπή καλεί επίσης τα εθνικά κοινοβούλια, την κοινωνία των πολιτών και άλλα βασικά ενδιαφερόμενα μέρη και συντελεστές να συνεχίσουν τον διάλογο για το κράτος δικαίου στη χώρα τους, καθώς και τον διάλογο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών. Τέλος, η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις που προσδιορίζονται στην έκθεση και δηλώνει έτοιμη να τα βοηθήσει στις προσπάθειές τους για την εφαρμογή των συστάσεων.
Όπως ανακοίνωσε η πρόεδρος κ. φον ντερ Λάιεν στις πολιτικές κατευθυντήριες γραμμές της για την περίοδο 2024-2029, η Επιτροπή θα συνεχίσει να βελτιώνει την παρακολούθηση και την υποβολή εκθέσεων, καθώς και να ενισχύει τους ελέγχους και τις ισορροπίες, ιδίως μέσω της παρακολούθησης της εφαρμογής των συστάσεων. Για να εξασφαλιστεί ότι η έκθεση εξετάζει όλα τα ζητήματα σε ολόκληρη την Ευρώπη, θα προστεθεί στην έκθεση η διάσταση της ενιαίας αγοράς. Με τον τρόπο αυτό θα αντιμετωπιστούν ζητήματα που αφορούν το κράτος δικαίου και επηρεάζουν τις επιχειρήσεις, ιδίως τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), που δραστηριοποιούνται σε διασυνοριακό επίπεδο.
Για τις χώρες της διεύρυνσης, η Επιτροπή θα συνεχίσει να παρακολουθεί τα ζητήματα που εντοπίστηκαν, μεταξύ άλλων και στις επόμενες ετήσιες εκθέσεις της για τη διεύρυνση. Άλλες χώρες της διεύρυνσης θα συμπεριληφθούν στην έκθεση για το κράτος δικαίου όταν είναι έτοιμες.
